Dicle Toplumsal Araştırmalar Merkezi (DİTAM) 2010 yılında Diyarbakır merkezli olarak kurulmuş bir düşünce kuruluşudur. DİTAM, Diyarbakır’ın sosyal, siyasal ve ekonomik sorunlarını tespit edip, bu tespitleri kamuoyuyla paylaşarak sorunun çözümüne katkı sağlamak, taraflara yardımcı olacak bilimsel veriler sunmak için çalışmalarını sürdürmektedir. DİTAM, kendi misyon ve ilkeleri doğrultusunda sadece Diyarbakır’ın değil, bölgenin ve Ortadoğu’nun da sorunlarına çözüm modelleri üretmeyi vizyon olarak hedeflemiştir. Bu çalışmalarını yürütürken her zaman bağımsız ve tarafsız bir şekilde hareket etmektedir.
DİTAM kuruluş amaç ve vizyonu çerçevesinde, Kürdistan Bölgesel Yönetimi (KBY) tarafından 25 Eylül 2017 tarihinde yapılan “Bağımsızlık Referandumu”nu gözlemlemek için 23-26 Eylül tarihlerinde Erbil ve Süleymaniye’ye giderek yerinde gözlem ve tespitlerde bulunmuştur.
REFERANDUMUN ARKA PLANI;
Enfal ve Halepçe’de olduğu gibi, BAAS rejiminin Kürtlere yönelik soykırıma varan baskılarına karşı Kuzey Irak bölgesinde başlatılan siyasi mücadeleler neticesinde, Mart 1970 – Mart 1974 arasındaki özerk Kürdistan, 1991 Körfez Savaşı sonrasında da “de facto” olarak KBY’nin kuruluşu gerçekleşmiştir. En nihayetinde 28 Aralık 2005’te kabul edilen Irak Anayasası ile KBY anayasal zeminde bir statüye kavuşmuştur. Irak Anayasasının amir hükümlerine rağmen Bağdat merkezli yönetimin KBY’ne yönelik ekonomik ambargo ve diğer hak ihlalleri siyasi müzakereler ile çözüme kavuşturulamamıştır.
Öte yandan Suriye’deki iç savaş, DAEŞ’in Musul kentini eline geçirmesi ve ardından Şengal’e saldırısı sürecinde KBY oldukça zorlu bir süreç yaşamıştır. Tüm askeri ve ekonomik sıkıntılara karşın KBY peşmerge güçleri İŞİD ile mücadelede önemli başarılar elde etmiştir.
Buna karşın;
– 12 yıllık zaman içinde Bağdat Merkezi hükümeti tarafından ulusal bütçeden KBY’e ödenmesi gereken %17’lik payın ödenmemesi,
– DAEŞ’e karşı savaşta kullanılmak üzere ihtiyaç duyulan silah ve mühimmatın KBY Peşmerge güçlerine vermekten kaçınılması,
– Tartışmalı bölgelerde, özellikle Kerkük’te, Anayasanın 140. Maddesini işletilmemesi,
– İki milyon civarında mültecinin sığındığı KBY’ne maddi ve manevi destek verilmemesi bağımsızlık referandumu kararının alınmasındaki en önemli etkenler olmuştur.
GÖZLEM VE TESPİTLER
DİTAM Referandum gözlem heyetinin Erbil ve Süleymaniye kentlerinde yapmış olduğu gözlem ve tespitler aşağıdaki gibidir.
- Referandum kararından sonra, Kürdistan’daki siyasi partilerin yazılı ve görsel basında görüşlerini dile getirdikleri, seçmenlerin tercihlerini etkilemek için çok sayıda tartışma programı, toplantı ve mitingler düzenledikleri, özgür bir şekilde kampanyaların yürütüldüğü,
- Referandum süreci boyunca Kürdistan Yüksek Seçim ve Referandum Kurulu’nun başarılı bir çalışma yürüttüğü,
- Dünyanın dört bir yanından 136 kurumun bağımsız gözlemci olarak başvuruda bulunduğu, bütün başvuruların numaralanarak dosyalandığı,
- 400’ü aşkın bağımsız gözlemciye fotoğraflı tanıtım kartı düzenlendiği, kartlarda gözlemcinin kimlik bilgileri, geldiği ülke/kurum bilgilerinin yer aldığı,
- Bağımsız gözlemcilerin Süleymaniye ve Kerkük gibi riskli olabileceği düşünülen kentlere gidip gelmekte sorun yaşamadıkları, oy verme işlemlerine belirlenen kurallar çerçevesinde(kimlik gösterme ve doğrulama)tanıklık yaptıkları,
- Oylama günü büyük alışveriş merkezleri ve işyerlerinin neredeyse tümünün kapalı olduğu, yolların açık, huzurlu ve sakin bir atmosferin hakim olduğu, oylamaya adeta bir bayram havasında gidildiği,
- Oy verme işlemlerinin son derce düzenli ve programlı ilerlediği, sandığa giden insanlara baskı uygulanmadığı, din, dil, ırk ve cinsiyet ayrımcılığının yapılmadığı,
- Kadın, yaşlı ve engellilerin oy kullanmaları için gerekli kolaylaştırıcı tedbirlerin alındığı,
- Oy sandıklarının bulunduğu her birimin girişinde seçmen listelerinin asılı olduğu ve güvenlik önlemlerinin alındığı,
- Sandık görevlilerinin büyük çoğunluğunun kadınlardan oluştuğu, bina girişinden sandıkların kurulu olduğu salonlara kadar çok sayıda seçim görevlisinin seçmenlere yardımcı oldukları,
- Oy kullananların tek tek listede adlarının önüne imza attıkları ve işaret parmaklarını silinmez boyaya bastıkları,
- Oy kullanma odalarına seçmenlerin kargaşaya yol açmayacak şekilde, belli bir düzen içinde alındıkları ve oy kullanmalarının sağlandığı,
- Oy kullanımının ardından sandıkların bütün gözlemciler huzurunda alenen açıldığı ve oyların sayılarak tutanak altına alındığı tespit edilmiştir.
SONUÇ:
Toplan seçmen: 4 milyon 581 bin 255
Kullanılan oy: 3.440.616
Hayır: 7,27%
Evet: 92,73%
Böylece, “Irak merkezi yönetimi dışındaki Kürdistan bölgesinin bağımsız bir devlet olmasını istiyor musunuz?” sorusunun cevabı “Evet”olmuştur.
Türkçe 
English (UK)